किन घुम्ने सिक्लेस ? यस्ता छन विशेषताहरु

मिलन गुरुङ “सिक्लेसी” / सचिव सिक्लेस युवा क्लव

गण्डकी प्रदेश भित्रको उत्कृष्ट गाउँहरुको नाम लिदा सिक्लेसको नाम पनि अग्रणी स्थानमा पर्दछ । कास्की जिल्लाको उत्तरपुर्वी भागको अन्नपूर्ण हिम श्रृंखलाबाट उत्पति भएको मादी नदीले बनाएको फाँट पाखोमा आधारित भएर बसेको सिक्लेस गाउँको इतिहास सायद नेपालको अरु धेरै पुरानो र ठूलाठूला गाउँहरुको भन्दा अभैm पुरानो लगभग १००० (एक हजार)बर्ष पुरानो भएको मानिन्छ ।

सिक्लेस सम्बन्धी कतिपय जानिफकारहरुको भनाई अनुसार क्होंलामा बस्ती हुँदा त्यहाँ पनि बस्ती थियो तर सानो गाउँको कारण प्रख्यात हुन सकेको थिएन । १३औं शताब्दीतिर जब क्होंला सोंथरको बस्ती विघटन भयो अनि ठुलो संख्यामा सिक्लेसमा मानिसहरु क्होंलाबाट आए, यहि क्रममा अरु ठाँउहरुबाट पनि परिवारहरु त्यहाँ आइ बस्न थाल्द त्यहाँको बस्ती ठुलो हुँदै गयो र ठुलो बस्तीको आवश्यकता अनुसार त्यहाँको खेतीपती, पशुपालन, मर्दा पर्दाको रितिथिति बोन धर्म माथी पुर्नविचार, काटछाँड र भागबन्ड समेत गरे । नियम कानुन शासन पद्धतिमा सुधार लगायत राज्य व्यबस्थालाई सघाउने गरि स्थानीय नियम कानुनहरुलाई जिविका उपार्जनको राम्रो व्यवस्था गरिएको थियो ।

कानुनलाई राम्ररी कार्यान्वयनको स्थीति थियो । समय अनुसार बदलिदो परिस्थितीमा सिक्लेसमा पनि बदलाब आउँदै गयो । बि.स.२००० को २५ बर्ष अघि र पछि समयमा सिक्लेसको जनसंख्या चुलिएको थियो । बि.स.२०२५ साल यता फाट्टफुट्ट रुपमा सिक्लेसबाट बजार तर्फ मानिसहरु लाग्न थालेको पाइन्छ । बसाईसराईको क्रम पहिला सिक्लेसमा अन्तैबाट भई आएको थियो ।

शिकारी युग देखि कृषि युगमा प्रवेश गर्दा जमेको सिक्लेस आज कृषि र बैदेशिक रोजगारको युगलाईपछि पादै पर्यटन व्यवसाय तथा व्यापारको युगमा प्रवेश भई सकेको जो कोहिलाई सिक्लेस आईपुग्दा भान हुन्छ ।

कास्की जिल्ला मादी गाउँपालिकाको यो १२ वटै वडा मध्ये सबै भन्दा ठुलो गाउँ हो सिक्लेस । यसै वर्ष सिक्लेस नेपाल सरकारबाट साँस्कृतिक गाउँको साथै पर्यटकिय गाउँ÷क्षेत्र घोषणा भई सकेको छ र यसैवर्षदेखि सोहि अनुसार कार्यक्रमहरु सिक्लेसमा अगाडी बढिरहेको छ ।
गुरुङहरुको एक ऐतिहाँसिक र रमणिय पर्यटकिय गाउँ हो सिक्लेस ।

नेपालमा पर्यटकको मुटु मानिने पोखरादेखि उत्तरपूर्वी भाग अन्नपूर्ण हिमश्रृखलाको काखमा अवस्थित सिक्लेस गुरुङ समुदायकै मुटु मान्न सकिन्छ । सिक्लेस गाउँ सामुन्द्रिक सतहदेखि २ हजार मिटरको उचाईमा रहेको छ । गुरुङ समुदायको मौलिक परम्परा, संस्कार–संस्कृति, रितिथिति, रहन सहन, भेषभूषा जस्ता सामाजिक मूल्य मन्यतामा आधारित समाजको अभ्यास नै सिक्लेस गाउँको विशेषता मान्न सकिन्छ ।

गुरुङ समुदायको मौलिक इतिहासलाई कायम राख्न मात्र नभई त्यसलाई विकास र विस्तार गर्नुको साथै सिक्लेसको भौगोलिक संरचनाले पनि यसलाई उच्चस्तरमा राख्न सफल भएको पाइन्छ । ठुला–ठुला चौर झारी, पहाड, पखेरो झरना, छाँगा, नदी नाला, हिमश्रृखला, हरिया बनजंगल र मौसमी फूलहरु जस्ता प्राकृतिक सम्पदाले सिक्लेसलाई सजाउदै विश्वसामु चिनाएको छ ।

यसैगरी परम्परागत सामाजिक संरचना, मौलिक, भेषभुषा, खानपिन, सामाजिक र कृषि संगठन, खेती किसान र पशुपालन पनि सिक्लेसको लागि उत्तिकै मजवुद र सिक्लेस गाउँको वरिपरि चारैतिर विभिन्न सिमिभूमि, देवीदेउराली तथा पूजणिय स्थलहरु छन् भने ह्येउरा सिमिभूमि यहाँको मूल प्राकृतिक पूजा स्थान हो ।

पोखरादेखि हिडेर कम्तीमा एकदिन लाग्ने सिक्लेस जान अहिले दुई वटा छुट्टाछुट्टै गाडीको बाटो भएर पनि जान सकिन्छ । सिक्लेसको दक्षिणतिर अर्को रमाइलो र सुन्दर गाउँ ताङ्गतिङ्ग, पश्चिमतिर पार्चे, खिलाङ्ग, तप्राङ्ग, उत्तरतिर विशाल अन्नपूर्ण हिमश्रृखला र पूर्वतिर कोरी, म्ह्युच्या, फँुलूँ जस्ता खुल्ला खर्कका साथै गुरुङ समूदायकै ऐतिहासिक र पूरातात्विक राज्य क्हाेंला सोंथर पर्दछ ।

प्राकृतिक र भौगोलिक हिसाबले धप्राङ्गथर, लामाथर, हर्पूथर, सभाथर, कोँइथर र गैरीथर गरी ६ ओटा टोलमा रहेको सिक्लेस राजनैतिक वा प्रशानिक रुपले ५ ओटा टोलमा विभाजन गरिएको छ ।
पछिल्ला स्थानिय तहको तथ्याङ्क अनुसार करिव ४ सय ५० घरधुरी रहेको सिक्लेसलाई सात सय सिक्लेस भनेर पनि चिनिन्छ । यहाँको जाति÷समुदायमा गुरुङको संख्या बाहुल्य छ भने विश्वकर्मा र परियारहरु पनि केही मात्रमा छन ।

सिक्लेस गाउँमा खानेपानी र बाटोघाटोको राम्रो व्यवस्था छ भने स्थानिय ङ्कच खोलाबाट उत्पादित विद्युतले विगत २५ वर्षदेखि २४ घण्टा उज्यालो दिइरहेको छ । सरकारी संस्थाहरुमा मादी गाँउपलिका वडा नं.१ को वडा कार्यलाय संचालनमा छ भने साथै स्वास्थ्य क्षेत्रमा सिक्लेस उप–स्वास्थ्य चौकी पनि छ ।

छिट्टै सुविधासम्पन्न स्वास्थ्य चौकी संचालनको तयारीमा छ । वि.स २०१३ सालमा प्रा.वि. स्तरमा स्थापना भएको श्री अन्नपूर्ण विद्यालयमा हाल मा.वि. स्तरमा पठनपाठन भइरहेको छ । यसैगरी गैरसरकारी संस्थाहरुमा अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र व्यवस्थापन समिति, स्थानिय स्तरमा क्रियाशिल सिक्लेस युवा क्लव, मादीखोला महिला विकास संघ, सिक्लेस विकास सरोकार समुह र अनौपचारिक रुपमा आमा समूहहरु क्रियाशिल छन् भने सिक्लेस गाउँ माथि पर्यटकिय गन्तव्यको रुपमा सिक्लेस पार्कको निर्माण भएको छ ।

लोपोन्मुख भईसकेका पौराणिक सामग्रीहरुको संरक्षण तथा जगेर्ना गर्नेको लागि स्थानिय संग्रहालय इकोम्युजिक सिक्लेस बि.स.२०७१ साल देखि संचालन गदै आईरहेको छ । गाउँको मुख्य पेशा गुरुङहरुको परम्परागत कृषि पेशा र पशुपालन नै हुन् भने १५ वटा होटेल, २१ वटा होम स्टे र नगन्य मात्रमा व्यापार व्यवसाय पनि छ ।

गाउँपालिकाको यो १२ वटै वडा मध्ये सबै भन्दा ठुलो गाउँ हो सिक्लेस । यसै वर्ष सिक्लेस नेपाल सरकारबाट साँस्कृतिक गाउँको साथै पर्यटकिय गाउँ÷क्षेत्र घोषणा भई सकेको छ र यसैवर्षदेखि सोहि अनुसार कार्यक्रमहरु सिक्लेसमा अगाडी बढिरहेको छ । गुरुङहरुको एक ऐतिहाँसिक र रमणिय पर्यटकिय गाउँ हो सिक्लेस ।

नेपालमा पर्यटकको मुटु मानिने पोखरादेखि उत्तरपूर्वी भाग अन्नपूर्ण हिमश्रृखलाको काखमा अवस्थित सिक्लेस गुरुङ समुदायकै मुटु मान्न सकिन्छ । सिक्लेस गाउँ सामुन्द्रिक सतहदेखि २ हजार मिटरको उचाईमा रहेको छ । गुरुङ समुदायको मौलिक परम्परा, संस्कार–संस्कृति, रितिथिति, रहन सहन, भेषभूषा जस्ता सामाजिक मूल्य मन्यतामा आधारित समाजको अभ्यास नै सिक्लेस गाउँको विशेषता मान्न सकिन्छ । गुरुङ समुदायको मौलिक इतिहासलाई कायम राख्न मात्र नभई त्यसलाई विकास र विस्तार गर्नुको साथै सिक्लेसको भौगोलिक संरचनाले पनि यसलाई उच्चस्तरमा राख्न सफल भएको पाइन्छ । ठुला–ठुला चौर झारी, पहाड, पखेरो झरना, छाँगा, नदी नाला, हिमश्रृखला, हरिया बनजंगल र मौसमी फूलहरु जस्ता प्राकृतिक सम्पदाले सिक्लेसलाई सजाउदै विश्वसामु चिनाएको छ ।

यसैगरी परम्परागत सामाजिक संरचना, मौलिक, भेषभुषा, खानपिन, सामाजिक र कृषि संगठन, खेती किसान र पशुपालन पनि सिक्लेसको लागि उत्तिकै मजवुद र सिक्लेस गाउँको वरिपरि चारैतिर विभिन्न सिमिभूमि, देवीदेउराली तथा पूजणिय स्थलहरु छन् भने ह्येउरा सिमिभूमि यहाँको मूल प्राकृतिक पूजा स्थान हो ।

पोखरादेखि हिडेर कम्तीमा एकदिन लाग्ने सिक्लेस जान अहिले दुई वटा छुट्टाछुट्टै गाडीको बाटो भएर पनि जान सकिन्छ । सिक्लेसको दक्षिणतिर अर्को रमाइलो र सुन्दर गाउँ ताङ्गतिङ्ग, पश्चिमतिर पार्चे, खिलाङ्ग, तप्राङ्ग, उत्तरतिर विशाल अन्नपूर्ण हिमश्रृखला र पूर्वतिर कोरी, म्ह्युच्या, फँुलूँ जस्ता खुल्ला खर्कका साथै गुरुङ समूदायकै ऐतिहासिक र पूरातात्विक राज्य क्हाेंला सोंथर पर्दछ ।

प्राकृतिक र भौगोलिक हिसाबले धप्राङ्गथर, लामाथर, हर्पूथर, सभाथर, कोँइथर र गैरीथर गरी ६ ओटा टोलमा रहेको सिक्लेस राजनैतिक वा प्रशानिक रुपले ५ ओटा टोलमा विभाजन गरिएको छ ।
पछिल्ला स्थानिय तहको तथ्याङ्क अनुसार करिव ४ सय ५० घरधुरी रहेको सिक्लेसलाई सात सय सिक्लेस भनेर पनि चिनिन्छ । यहाँको जाति÷समुदायमा गुरुङको संख्या बाहुल्य छ भने विश्वकर्मा र परियारहरु पनि केही मात्रमा छन ।

सिक्लेस गाउँमा खानेपानी र बाटोघाटोको राम्रो व्यवस्था छ भने स्थानिय ङ्कच खोलाबाट उत्पादित विद्युतले विगत २५ वर्षदेखि २४ घण्टा उज्यालो दिइरहेको छ । सरकारी संस्थाहरुमा मादी गाँउपलिका वडा नं.१ को वडा कार्यलाय संचालनमा छ भने साथै स्वास्थ्य क्षेत्रमा सिक्लेस उप–स्वास्थ्य चौकी पनि छ ।

छिट्टै सुविधासम्पन्न स्वास्थ्य चौकी संचालनको तयारीमा छ । वि.स २०१३ सालमा प्रा.वि. स्तरमा स्थापना भएको श्री अन्नपूर्ण विद्यालयमा हाल मा.वि. स्तरमा पठनपाठन भइरहेको छ । यसैगरी गैरसरकारी संस्थाहरुमा अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र व्यवस्थापन समिति, स्थानिय स्तरमा क्रियाशिल सिक्लेस युवा क्लव, मादीखोला महिला विकास संघ, सिक्लेस विकास सरोकार समुह र अनौपचारिक रुपमा आमा समूहहरु क्रियाशिल छन् भने सिक्लेस गाउँ माथि पर्यटकिय गन्तव्यको रुपमा सिक्लेस पार्कको निर्माण भएको छ ।

लोपोन्मुख भईसकेका पौराणिक सामग्रीहरुको संरक्षण तथा जगेर्ना गर्नेको लागि स्थानिय संग्रहालय इकोम्युजिक सिक्लेस बि.स.२०७१ साल देखि संचालन गदै आईरहेको छ । गाउँको मुख्य पेशा गुरुङहरुको परम्परागत कृषि पेशा र पशुपालन नै हुन् भने १५ वटा होटेल, २१ वटा होम स्टे र नगन्य मात्रमा व्यापार व्यवसाय पनि छ ।

यसैगरी भारतीय सेना, बृटिश सेना, खाडी मुलक र अन्य मूलकहरुमा रोजगारका लागि पनि लागेका छन् । सिक्लेस परम्परागत हस्तकला व्यवसाय, राडिपाखी, थैलो, भाङ्ग्रा (रेँका), बख्खु र मान्द्रो, भकारी, डोको, डालो, नाम्लो गुन्द्री उत्पादनमा पनि प्रख्यात छ ।